«حوادث امروز»ابزارهای دیجیتال آنچنان در تاروپود زندگی ما رسوخ کرده‌اند که گریزی از آنها نیست. اما چطور فرزندانمان را از آسیب‌های این ابزارها در امان نگه داریم؟ اساساً این آسیب‌ها کدامند؟ راهکار اصلی محافظت از فرزندان در این فضا چیست؟«حوادث امروز»گزارش میدهد.
مینا فرقانی: کودکان و نوجوانان چقدر در روز می‌توانند تلویزیون ببینند یا از گوشی و تبلت استفاده کنند؟ این سؤال بسیاری از مادران است که همیشه نگران عوارض مصرف بیش از حد رسانه در فرزندشان هستند. اما این عوارض چیست؟ چطور این مصرف بی‌رویه را کاهش دهیم؟ بدون تلویزیون، گوشی، تبلت و به‌طور کلی ابزارهای دیجیتال، چطور بچه‌ها را سرگرم کنیم؟ دکتر «نیره علائی» مشاور و روان‌درمان‌گر کودک و نوجوان قرار است به این سؤالات پاسخ دهد.
مصرف رسانه برای بچه‌ها چند دقیقه در روز؟
بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی مصرف رسانه برای کودکان زیر ۲ سال کلاً ممنوع، برای ۲ تا ۷ سال ۳۰ دقیقه در روز، برای ۷ تا ۱۴ سال ۹۰ دقیقه در روز، و برای بالای ۱۴ سال ۱۸۰ دقیقه در روز است.
مصرف بیش از حد رسانه آسیب‌هایی را به فرزندان وارد می‌کند؛ از جمله مشکل خواب، رفتارهای مشکل‌ساز، علائم افسردگی، هوش هیجانی پایین، موفقیت تحصیلی کمتر به علت کاهش تمرکز، پیامدهای منفی در رشد و...
فضای مجازی بچه را از دنیای واقعی خارج می‌کند
علائی دلیل ایجاد این آسیب‌ها را این طور شرح میدهد: «وقتی فرزندان ما در معرض فضای مجازی اعم از تلویزیون، موبایل، بازی‌ها و... قرار می‌گیرند عملاً ارتباط‌شان با دنیای واقعی قطع می‌شود و وقتی این اتفاق مدام تکرار می‌شود و به بچه‌ها از بیرون خوراک ذهنی می‌رسد، آنها فرصت تجزیه و تحلیل پیدا نمی‌کنند و به‌مرور تمرکزشان کم می‌شود.». به این ترتیب بچه‌ها تا گوشی را کنار می‌گذارند یا تلویزیون خاموش می‌شود به‌علت تمرکز نداشتن، از کار دیگری لذت نمی‌برند و مدام می‌گویند «حوصله‌مون سر رفته! حالا چی‌کار کنیم؟».
اینجا خبری از همدلی والدین با بچه نیست
در مواقع عادی اگر مشکلی برای فرزندمان ایجاد شود سریع پیش او می‌رویم و با او همدلی می‌کنیم. اما موقع بازی یا تماشای فیلم که ارتباط بچه‌ها با دنیای واقعی قطع می‌شود، وقتی با احساساتی مثل خشم و ترس و حتی شادی روبه‌رو می‌شوند، به‌علت عدم درک از سوی والدین همدلی با فرزند صورت نمی‌گیرد. در واقع ما اصلاً متوجه احساس او نمی‌شویم که با او همدلی کنیم.
علائی با تشریح چنین شرایطی می‌گوید: «در نهایت، آن ترس یا خشم در بچه درونی می‌شود. این احساسات بروز داده‌نشده به‌مرور به‌صورت پرخاشگری، اضطراب، لجبازی، تیک‌های عصبی، ناخن جویدن، شب ادراری و... بروز پیدا می‌کند. پس والدین برای راحتی خود، به‌علت بی‌حوصلگی، یا به بهانهٔ اینکه فرزندشان بهتر غذا بخورد، کمتر حرف بزند، کمتر در منزل، مهمانی، هیئت، مجالس و... شلوغ‌کاری کند، نباید مدام گوشی و تبلت را در اختیار بچه‌ها قرار بدهند.».
این همه سرگرمی به‌جز تلویزیون و گوشی!
وقتی بحث از این می‌شود که فرزندان کمتر با گوشی و تبلت بازی کنند یا زیاد تلویزیون
بر اساس تحقیقات روان‌شناسی، کودک سالم از نظر روانی، می‌تواند خودش را سرگرم کند.
نبینند، بیشتر از آنها مادرشان دچار اضطراب می‌شود که «بدون گوشی و تلویزیون، بچه چطور سرگرم شود؟!». اما وقتی بچه چند روزی را بدون مصرف بی‌رویهٔ رسانه سپری می‌کند و خودش را با بازی‌ها و ابزارهای دیگر سرگرم می‌کند، مادر تعجب می‌کند.
علائی در این باره به نتایج یکی از مطالعات تخصصی اشاره می‌کند که «بر اساس تحقیقات روان‌شناسی کودکی که سلامت روان داشته باشد می‌تواند خودش را سرگرم کند.» البته اگر والدین اجازه بدهند!
خودکنترلی، بهترین راهکار کاهش مصرف رسانه
سؤالی که در این لحظه پیش می‌آید این است که چطور مصرف رسانه‌ای بچه‌ها را تا حد مجاز کاهش دهیم؟ مؤثرترین راهکار این است که بچه‌ها در مواجهه با تلویزیون و رسانه‌های دیگر خودشان را کنترل کنند. به بیان علائی «طبق پژوهش‌ها آنچه می‌تواند نوجوان را در این سنین حفظ کند، خودکنترلی است. یعنی فرد در معرض اعمال و احساسات و غرایز، خود را با وجود برانگیخته شدن حفظ کند.».
اما کدام بچه‌ها خودکنترلی را بلد هستند؟ خودکنترلی به سبک والدگری و سبک تربیتی که نوجوان با آن بزرگ شده بستگی دارد. این روان‌درمان‌گر کودک و نوجوان می‌گوید: «اگر در سبک تربیتی والدین، کودک به تفکر، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی در امور زندگی خود عادت کرده باشد، وقتی به سن نوجوانی می‌رسد خودکنترلی و خودتنظیمی را بلد است، و لازم نیست کسی مدام از بیرون به او تذکر بدهد که «نبین؛ نکن؛ نشنو؛ لایک نکن؛ سرچ نکن؛ و... در واقع نکتهٔ کلیدی این است که با این موانع بیرونی عملاً نمی‌توانیم مانع دسترسی بچه‌ها به فضای مجازی شویم.».
مهارت‌های لازم برای والدین در عصر رسانه
علائی این مهارت‌ها را برمی‌شمارد: «مهارت سواد رسانه‌ای، مهارت ارتباط عاطفی و عمیق و مؤثر با فرزندان، مهارت اقتدار منطقی و منعطف، مهارت برنامه‌ریزی فعالانه و مشارکتی، مهارت همراهی و هماهنگی والدین با یکدیگر.».
خانه پادگان نیست! والدین ضمن اینکه برای ایجاد نظم، قانون می‌گذارند باید انعطاف لازم را هم در مواردی به خرج دهند.
در بحث اقتدار منطقی و منعطف، کلیدواژه «قانون» است. هیچ خانه و محلی بدون قانون نیست. اما علائی نکتهٔ مهم را هدف و نیت ما از قانون‌گذاری می‌داند: «گاهی برای نظم خانه قانون می‌گذاریم؛ نگاه‌مان از بالا به پایین نیست و در کنار بچه‌ها هستیم. اما گاهی با این دید قانون می‌گذاریم که به کودک بگوییم تو نادانی و من باید تو را کنترل کنم. در بحث قانون‌گذاری برای فرزند باید حواس‌مان باشد که نگاه از بالا به پایین و آمرانه نداشته باشیم. چون بچه‌ها خیلی زود متوجه این نگاه می‌شوند. قوانین را در کنار آنها و با کمک و همفکری آنها وضع کنیم.»
حد زمانی و حد مکانی در قانون‌گذاری
قوانین مصرف رسانه باید حد مکانی و حد زمانی داشته باشند. علائی مثال‌هایی در این باره می‌آورد: «حد زمانی یعنی مثلاً یک ساعت قبل از خواب نباید بیشتر از ۱۰ تا ۱۵ دقیقه رسانه مصرف شود. چون ترشح هورمون‌های ملاتونین، که هورمون تشخیص روز و شب در بدن است، خواب را به شدت دچار اختلال می‌کند و از خواب عمیق جلوگیری می‌کند. حد مکانی یعنی مثلاً اینکه سر سفره گوشی نمی‌آوریم یا موقع غذا خوردن تلویزیون روشن نمی‌کنیم.».
نکات مهم در قانون‌گذاری برای مصرف رسانه
علائی چند اصل را در قانون‌گذاری برای مصرف رسانه نام می‌برد: «تعداد قوانین کم باشد. قابل‌فهم و قابل‌اجرا باشد. در حد توان در اجرا انعطاف داشته باشیم. خودارزیابی و خودتنظیمی را بر جریمه کردن ترجیح بدهیم. اولین مجریان خود والدین باشند.».
باید حواس‌مان باشد اگر مثلاً قانون گذاشتیم که با گوشی به رختخواب نرویم، خودمان هم
والدین باید ابتدا خودشان قوانینی را که برای مصرف رسانه در خانه وضع می‌کنند، اجرا کنند.
به‌عنوان پدر و مادر این قانون را رعایت کنیم. نکتهٔ مهم دیگر انعطاف در پایبندی به قوانین است. شاید مثلاً قانون گذاشته‌ایم که بچه روزانه ۱ ساعت از رسانه استفاده کند. اما وقتی ۱ ساعت تمام می‌شود، دقیقاً اوج فیلم یا انیمیشن یا بازی اوست. در این لحظه بهتر است کودک را به سمت خودکنترلی سوق بدهیم.
علائی در این باره می‌گوید: «اگر مادر همان لحظه تلویزیون را خاموش کند یا گوشی را از دست بچه بگیرد، احساس تنفر به بچه دست میدهد؛ و این باعث آسیب به رابطهٔ مادر و فرزند می‌شود. به جای این حرکت می‌توانیم کمی انعطاف‌پذیر باشیم و بچه را به سمت کنترل درونی سوبق بدهیم. به او بگوییم: «عزیزم، می‌دانم که وقتت تمام شده! اما هر موقع بازی‌ات تمام شد، خودت گوشی را پس بده یا تلویزیون را خاموش کن.».
در چه سنی برای کودک گوشی یا تبلت بخریم؟
بسیاری از والدین می‌پرسند چه سنی مناسب است که برای بچه‌ها گوشی یا تبلت با مالکیت خودشان بخریم؟ اصلاً بخریم یا نه؟ پاسخ کارشناس ما، دکتر علائی این است: «برای خرید گوشی یا تبلت با مالکیت خود بچه‌ها اصلاً عجله نداشته باشید.».
اما توضیحات این کارشناس نشان میدهد که جواب این سؤال، یک سن مشخص نیست و نمی‌توانیم برای همهٔ کودکان نسخهٔ واحدی بپیچیم. علائی تعدادی سؤال تأملی مطرح می‌کند که به والدین شاخصی برای رسیدن به پاسخ صحیح میدهد: «آیا این وسیله باعث رشد فرزند ما می‌شود؟ آیا فرزند ما می‌تواند در جهت رشد خودش از این وسیله استفاده کند؟ آیا فرزند ما به مرحله‌ای رسیده که بتواند خودکنترلی داشته باشد؟ آیا فرزند ما می‌تواند مسئولیت رفتار و اعمال خودش را بپذیرد؟».
والدین برای خرید گوشی یا تبلت با مالکیت خود بچه‌ها اصلاً عجله نداشته باشند.
هر خانواده با سبک تربیتی خود و ویژگی‌های فرزند خود، با پاسخ به این پرسش‌ها می‌تواند زمان مناسب برای خرید ابزار دیجیتال شخصی برای فرزندش را مشخص کند.
استفادهٔ نامحدود از ابزار دیجیتال یک هشدار است
به اعتقاد این روان‌درمان‌گر، نوجوانی که از گوشی و تبلت به‌صورت نامحدود استفاده می‌کند، هنگام انجام تکالیفش هم در فکر آن فضا است یا گوشی به‌دست تکلیف انجام میدهد، و حتی در زمان استراحت نمی‌تواند گوشی را رها کند، دارد یک هشدار مهم به والدین خود میدهد: «چنین نوجوانی دارد این پیام را میدهد که «من در فضای حقیقی و واقعی خانه کسی را نمی‌بینم که بتوانم حرف دلم را به او بزنم. کسی صدای من را نمی‌شنود. شاید خیلی دوست دارید با هم حرف بزنیم، ولی رنگ و بوی حرف‌هایتان، بوی درک فضای
نوجوانی که در فضای خانه احساس تنهایی و درک‌نشدن می‌کند، به فضای مجازی پناه می‌برد. این فضا تشویش و آشفتگی او را افزایش میدهد.
ذهنی من نیست. من کسانی را گم کرده‌ام که در فضای مجازی به دنبال‌شان می‌گردم. اگر پیدا نکنم، می‌کوشم تشویش و آشفتگی درونی‌ام را با بازی‌های مجازی کاهش دهم. غافل از اینکه همین دنیای مجازی آشفتگی‌ام را بیشتر می‌کند.».
البته این پیام هشدارآمیز صرفاً مربوط به استفادهٔ نامحدود است. اگر زمان استفاده از ابزارهای دیجیتال برای نوجوان محدود باشد، این پیام را نمی‌دهد.
رابطهٔ امن والدین با فرزند، حلال مشکلات است
همهٔ ما از آسیب‌های رسانه آگاه هستیم. هیچ‌کس منکر وضع قوانین و لزوم محدودیت در استفاده از رسانه نیست. ولی این قوانین نباید باعث ایجاد فاصله بین والدین و فرزندان شود. علائی نکتهٔ طلایی در این بحث را این‌طور بیان می‌کند: «هیچ چیز نباید جای رابطهٔ امن بین
نوجوانی که با والدین، به‌ویژه با مادرش، رابطهٔ امن و همدلانه دارد، بسیاری اوقات می‌تواند به راحتی خودش را از آسیب‌های فضای مجازی حفظ کند.
ما و فرزندمان را بگیرد. با وجود آسیب‌های فضای مجازی، نوجوانی می‌تواند خودش را از آسیب‌های رسانه حفظ کند که رابطه‌اش با والدینش، مخصوصاً مادرش، رابطهٔ امنی باشد.».
مادر باید همدل فرزندش باشد. شنوا و همراه او باشد. اهل مقایسه، قضاوت و نصیحت بیش از اندازه نباشد. به گفتهٔ این روان‌شناس «در بسیاری از موارد نوجوانی که چنین رابطه‌ای با مادرش دارد، خیلی راحت می‌تواند خودش را از آسیب‌های فضای مجازی حفظ کند. مادر نگرانی که از فضای مجازی می‌ترسد و مدام با اضطراب در گوشی فرزند خود به دنبال سرنخی می‌گردد، باید بداند این اضطراب زمینه را برای عمق بخشیدن به این گونه رفتارها فراهم می‌کند. پس حفظ خونسردی و تدبیر برای ایجاد رابطهٔ بهتر می‌تواند در این باره بهترین راه‌حل باشد.»